گزارش اجمالی نشست علمی: «حس لغوی و تاثیر آن در فهم معنای واژگان»

به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، نشست علمی: «حس لغوی و تاثیر آن در فهم معنای واژگان» روز دوشنبه ۹ بهمن ۱۴۰۲ به همت دپارتمان الهیات دانشگاه مفید برگزار شد. سخنران این برنامه که به زبان عربی ارائه شد، استاد علی کورانی از پژوهشگران برجسته حوزه حدیث بودند.
استاد کورانی در این نشست علمی گفتند:
حِسِّ لُغوی، همان ملکه‌ای است که به شخص کمک می‌کند تا معنای صحیح واژه را بیابد و در تالیف کتب لغت بسیار موثر و مهم است.
استاد کورانی ضمن تجلیل از مقام علمی راغب اصفهانی و ذکاوت ذهنی ایشان و تلاش ایشان برای استقرای تام و تمام واژگان قرآن و همچنین چینش واژگان به ترتیب حروف الفبا، به اشتباهاتی که به سبب‌عدم معاشرت و زندگی و زیست با عرب اصیل با آن مواجه بوده است اشاره کردند و گفتند: با توجه به مبنای خودم در مباحث لغت و واژگان عرب، ۸۸۱ غلط از کتاب مفردات راغب را ذیل عنوان «ملاحظات» در این کتابم ذکر کرده ام.

ایشان افزودند: اگرچه سایر ائمه لغت پیش از راغب نیز مانند صاحب مقاییس اللغه، صحاح اللغه و العین نیز عرب اصیل نبوده‌اند، اما این سه نفر آنقدر در میان عرب زندگی کردند که حس لغوی در آن‌ها ایجاد شده است. استاد کورانی تاکید کردند که حس لغوی از طریق معاشرت و زیستن در میان مردم یک زبان ایجاد می‌گردد و این حس با خواندن کتب ایجاد نمی‌شود. همچنین ایشان تاکید کردند: در تفسیر و اجتهاد نباید تنها به کتاب مفردات راغب تکیه کرد، بلکه از کتب دیگر لغت نیز باید استفاده کرد.

در بخش پرسش و پاسخ به نکات ذیل اشاره شد:
۱- بازگرداندن واژگان به اصل واحد چه میزان صحیح است؟
پاسخ: اشتقاق اکبر حتی در میان چند زبان ممکن است وجود داشته باشد. البته مرحوم راغب اصفهانی در برخی موارد مانند اجیج و وجیج اشتباه کرده است. در این زمینه ابن فارس بهتر عمل کرده است.
۲- کدام کتاب لغت بر اساس لغت مکه و مدینه است تا فهم قرآن بر اساس آن دقیقتر باشد؟
پاسخ: قرآن به لسان عربی مبین نازل شده است و این ادعا که قرآن به لسان مکه یا مدینه نازل شده است، حرف سیاسی خلفا بود تا در مسیر انحصار فهم قرآن بتوانند به اهداف خود دست یابند.
۳- نظر بنت الشاطی در نفی ترادف چقدر صحیح است؟
پاسخ: صد درصد حرف ایشان قابل پذیرش است. چون قرآن در بکارگیری واژگان بسیار دقت بالایی دارد. البته در میان عوام مردم، چنین دقتهایی وجود ندارد.
۴- آیا استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد اتفاق افتاده است؟
پاسخ: بله واژگانی مانند کوثر به معنای کثیر الولد و حوض کوثر و نهر کوثر به کار رفته است.
۵- مرحوم راغب در دلالت سیاق بسیار تلاش کرده است و از این لحاظ متفرد است؟
پاسخ: راغب اصفهانی فردی ذکی الذهن بوده است. اما چون زیست و ملازمت با عرب نداشته است در برخی موارد دچار خطا شده است. همچنین در دلالت سیاق، بزرگانی مانند ابن فارس بوده‌اند که از ایشان بهتر و دقیقتر عمل کرده اند.
۶- آیا لازمه ادعای شما این است که غیر عرب نمی‌تواند مجتهد باشد؟
پاسخ: خیر، مجتهد غیرعرب در این گونه موارد به خبره لغت مراجعه می‌کند و نیازی نیست که خودش حتما عرب باشد.
۷- معاشرت و زیست با عربهای امروز برای فهم لغت عصر صدور اهل بیت به چه درد می‌خورد؟
پاسخ: لغت عامی مردم با عربی فصیح که قرآن و روایات بر اساس آن وارد شده است بسیار متفاوت است اما عربی فصیح در میان همین عربهای امروز حفظ شده است و زندگی با عرب امروز می‌تواند در فهم آن لغت فصیح موثر باشد. جالب است که در فارسی تفاوت معنایی واژگان از گذشته تا امروز بسیار کمتر بوده است که نشان از فرهنگ غنی فارسی دارد.
۸-آیا لغویین دیگر در فهم معنای واژگان خطا نداشته اند؟
پاسخ: ممکن است آن‌ها نیز دراستنباط و تعیین معنا دچار اشتباه شده باشند. اما تاکید بنده بر این است که برای تفسیر قرآن و استنباط فقهی فقط به کتاب مفردات اکتفا نشود.
۹-اینکه معتقدید راغب اصفهانی سنی است، چقدر در نقدهای شما به ایشان وعدم پذیرش کتابشان موثر است؟
پاسخ: شیعه یا سنی بودن در این زمینه تفاوتی نمی‌کند. من برای شکستن آن سدی که در مقابل نقد راغب در ذهن افراد هست، بر این نکته تاکید کردم اما در پذیرش قول شخص، مذهب وی موثر نیست.
۱۰- با توجه به تداخل لغات، کتاب مفردات راغب اصفهانی چقدر قابل استناد است؟
پاسخ: نباید تنها به این کتاب اکتفا کنیم. کتبی مانند مجمل، مقاییس اللغه، صحاح اللغه و العین نیز می‌تواند در کنار مفردات مورد توجه قرار گیرد تا درصد خطا و اشتباه را پایین بیاورد. جالب آنجاست که در سلسله اجازات علمای شیعه، نقل کتاب مجمل نیز اجازه داده می‌شده است که نشان از تاکید و نگاه ویژه فقهای شیعه به این کتاب لغوی می‌باشد.
۱۱- در دلالت سیاق و حجیت آن نظرتان چیست؟
پاسخ: افراد زیادی از سیاق آیات استفاده کرده اند. به نظر من اگر دلیل داخلی یا خارجی بر حجیت سیاق استنباط شده داشته باشیم آنرا می‌پذیریم اما اگر دلیل قطعی بر آن نداشته باشیم، دلیلی برای حجیت آن وجود ندارد و استفاده از سیاق بویژه در آیات قرآنی پیش از مرحوم راغب اصفهانی و پس از ایشان متداول بوده است و ایشان ویژگی منحصر بفردی در این زمینه ندارد.

در پایان جلسه استاد سیدمحمدعلی ایازی به نکاتی در تکمیل و نقد مباحث مطرح شده توسط استاد کورانی اشاره کردند. ایشان تاکید ویژه‌ای بر این نکته داشتند که با توجه به شواهد ذیل راغب اصفهانی شیعه بوده است:
۱- راغب اصفهانی در عصر خودش بایکوت شد. حتی در نقل تاریخ وفات ایشان تقریبا صد سال اختلاف وجود دارد و تا چند سده بعد از وفاتش به کتاب ایشان توجه ویژه‌ای نمی‌شد.
۲- ایشان در لابلای کتب مختلف خود بویژه مفردات، تلاش کرده است فضائل امیرالمومنین (ع) را ذکر کند.
۳- در کتاب جامع التفاسیر، ایشان مقدمه‌ای مفصل دارد که در آنجا مطالب و شواهد متعددی بر شیعه بودن ایشان وجود دارد.
ویژگی‌های مهم کتاب مفردات راغب، استغرای لغات قرآن و استفاده از سیاق است. در مورد استفاده از سیاق این نکته را باید توجه داشت که در قرآن سیاق بکار رفته است و حجت است. البته در قرآن ۲۷۰ جمله فراز مستقل بعنوان جمله معترضه وجود دارد که بر اساس نیاز بعنوان فراز مستقل و جمله معترضه بیان شده است و ربطی به سیاق ندارد. آیاتی مانند آیه تطهیر و آیه اکمال دین از این گونه موارد است.
از دیگر ویژگی‌های کتاب راغب اصفهانی نگاه اجتماعی و جامعه‌شناسی ایشان به لغت است که کمتر در میان لغویان مورد توجه بوده است.
در پایان استاد ایازی نکته‌ای در مورد زیستن و همزیستی راغب اصفهانی در بغداد را مطرح کردند. استاد کورانی این نکته را اشاره کردند که بغداد در زمان زیست راغب عرب زبان نبودند و نکته بعدی این که شواهد و قرائن مطرح شده برای سفر و زیستن ایشان در ایران از لحاظ تاریخی ثابت و مستند نیست.