گزارش اجمالی نشست علمی: «بررسی فقهی هتک حرمت مقدسات»

به گزارش روابط عمومی دانشگاه مفید، در پی هتک حرمت به قرآن مجید در کشور سوئد، مرکز مطالعات قرآن دانشگاه مفید با همکاری انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه قم، نشستی علمی با عنوان: «بررسی فقهی هتک حرمت مقدسات» را در تاریخ ۲۱ تیرماه ۱۴۰۲ و با سخنرانی آیت الله محمدحسن ربانی بیرجندی از اساتید خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان، برگزار نمود.

در ابتدای این برنامه، دبیر نشست دکتر سید محهدی نریمانی زمان آبادی، عضو هیات علمی دپارتمان الهیات دانشگاه مفید ضمن بیان مقدمات برگزاری این نشست علمی، به معرفی سخنران پرداخته و گفتند:
آیت الله محمد حسن ربانی بیرجندی، عضو هیئت علمی گروه فقه دفتر تبلیغات اسلامی خراسان و مسئول گروه فقه و اصول مدرسه عالی نواب هستند. برخی کتاب‌های ایشان چهار مرتبه کتاب سال حوزه علمیه قم و خراسان و دو مرتبه کتاب فصل وزارت فرهنگ و ارشاد جمهوری اسلامی ایران شده است. همچنین ایشان کسب رتبه پژوهشگر برتر در حوزه علمیه قم، خراسان و دفتر تبلیغات اسلامی را در کارنامه پربار علمی خود دارند. استاد ربانی بیرجندی بیش از ۵۰ عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی از جمله اصول فقه، فقه، تفسیر، حدیث و واژه‌شناسی، نگارش کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: المعجم التطبیقی للقواعد الاصولیه فی فقه الامامیه، مناهج الفق‌ها فی علم الرجال و دورها فی الفقه، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، آسیب‌شناسی حدیث، دانش داریةالحدیث، دانش درایة الحدیث همراه با نمونه‌های حدیثی و فقهی.

در ادامه، آیت الله ربانی بیرجندی بحث خود را با ذکر نقلی تاریخی آغاز نموده و گفتند: آیت الله حکیم به شیعیان هند اعلام کرده بود که گاو را ذبح نکنند! همین فتوا سبب شد، هندوها به دنبال دلیل تغییر رفتار شیعیان، با شیعیان گفتگو کنند و ارتباطشان با شیعیان بیشتر شد.
ایشان در ادامه بحث خود به جایگاه بحث هتک حرمت در قرآن، روایت و اقوال فققها پرداخته و بیان داشتند:
این بحث اولین مرتبه با تعبیر «انتهاک حرمت» در فقه شیعه به عنوان مستند فتوا، مطرح شد و در گذر زمان تا جایی پیش رفت که به قاعده فقهی تبدیل شد و وقتی مسئله‌ای در دانش فقه به مرحله قاعده فقهی می‌رسد این نشان از اهمیت بالای آن دارد. در باب مفاهیم بحث، شعائر و حُرُمات یعنی آن چیزهایی که در دین اسلام ارزشمند و مورد احترام است که این دو واژه قرآنی هستند و همچنین مفهوم مقدسات یعنی آن چیزی است که برای بخشی از مردم قابل احترام است و ارزش معنوی دارد. مانند نمادهای میراث فرهنگی (مجسمه) محل عبادت (صومعه، دیر، کلیسا) نماد سیاسی (پرچم و سفارتخانه) باید مورد توجه قرار گیرند. در باب منبع تولید مسئله باید توجه داشت که مسئله ممنوعیت هتک حرمت تا بدانجا مهم است که توسط قرآن تولید مسئله شده است.
استاد حوزه علمیه خراسان در ادامه با ورود به بحث ادله حرمت هتک مقدسات گفتند:
به تبعیت از روش ابتکاری ابن جنید اسکافی (م۳۸۱ق) ابتدا به ادله نقلی (کتاب و سنت) و سپس به ادله لُبّی (اجماع و عقل) اشاره می‌گردد.
• ادله نقلی:
مهم‌ترین آیه در این زمینه آیه {وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ} (انعام: ۱۰۸) «و آن‌هایی را که جز خدا می‌خوانند دشنام مدهید که آنان از روی دشمنی [و] به نادانی، خدا را دشنام خواهند داد. این گونه برای هر امتی کردارشان را آراستیم. آنگاه بازگشت آنان به سوی پروردگارشان خواهد بود، و ایشان را از آنچه انجام می‌دادند آگاه خواهد ساخت.» است. در باب شأن نزول آیه گفته شده که برخی مسلمانان به بت‌ها اهانت کردند و همین مسئله زمینه‌ساز جسارت و اهانت کفار به خداوند متعال شد. ایشان در ادامه گفتند: با توجه به «ف» نتیجه؛ عبارت «کذلک زینا» (که احترام داشتن برخی چیزها را خدا برایشان آراسته و زیبا جلوه داده است) و همچنین تصریح به علت منع، در می‌یابیم که آیه به دنبال «ضرب القاعده» است و همین نکته باعث می‌شود حکم ممنوعیت، مختص به «سب» نباشد و هر بی‌احترامی را شامل شود و آیه شریفه تصریح در نهی شدید دارد و قابل حمل بر کراهت نیست. برخی مفسران این آیه را در این عبارت خلاصه کرده‌اند «دعوت به علم، فرهنگ و ادب معقول» روایاتی که با تعبیر «إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِینَ وَ لَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ ذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ کَانَ أَصْوَبَ فِی الْقَوْلِ وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ وَ قُلْتُمْ مَکَانَ سَبِّکُمْ إِیاهُمْ اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَ دِمَاءَهُمْ وَ أَصْلِحْ ذَاتَ بَینِنَا وَ بَینِهِمْ وَ اهْدِهِمْ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ حَتَّی یعْرِفَ الْحَقَّ مَنْ جَهِلَهُ وَ یرْعَوِی عَنِ الْغَی وَ الْعُدْوَانِ مَنْ لَهِجَ بِهِ‌» (خطب نهج البلاغة، ج۲، ص۱۸۵) یا «وَ إِیَّاکُمْ وَ سَبَّ أَعْدَاءِ اللَّهِ حَیْثُ یَسْمَعُونَکُمْ فَیَسُبُّوا اللهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ» (کافی، ج۲، ص۳۷۸) نیز در این باره مطرح است و می‌تواند در این بحث مورد توجه قرار گیرد. توضیح آنکه باید توجه داشت که لفظ «سبّابین» صیغه نسبت است نه صیغه مبالغه. همچنین به تصریح بسیاری از فقها، عبارت «اکره» در لسان اهل بیت (ع) بر نهی دلالت دارد. نهی حدیث دوم نیز با توجه به منصوص العله بودن، قابل تعمیم به هر نوع اهانت و بی‌احترامی است.
• ادله لبی:
دو دلیل لبی اجماع و عقل نیز در راستای ادله نقلیِ قاعده هستند و مسلمانان را از بی‌احترامی نسبت به مقدسات سایرین، نهی می‌کنند. سیره‌های معتبر شرعی (سیره عقلا و سیره متشرعه) نیز بر زندگی مسالمت‌آمیز انسان‌های دارای عقاید مختلف، در کنار هم تأکید دارد و حفظ جان و مال و نسل از مهم‌ترین اهداف و مقاصد شریعت است که در راستای همان قاعده مذکور است. علاوه بر اینها، بی‌احترامی به دیگران، سبب می‌شود بی‌احترامی‌کننده نیز تحقیر و کوچک شود! لذا از لحاظ اخلاقی و معنوی نیز، بی‌احترامی به دیگران و مقدساتشان، سزاوار نیست.

در لابلای مباحث مطرح شده در این نشست علمی به اقوال مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت، اشاره شد؛ همچنین به مناسبت هر بحث، وقایع تاریخی مستند ذکر گردید؛ نکات ادبی، تفسیری و واژه‌شناسی که در فهم و استنباط مسئله مؤثر بود بیان شد و نیز منابع متعددی برای مراجعه علاقمندان به تفصیل معرفی و تبیین گردید.
بخش پایانی برنامه به پرسش و پاسخ اختصاص داشت.

فایل صوتی این برنامه به زودی «در رادیو اینترنتی دانشگاه مفید» منتشر خواهد شد